İnsana kişilik kazandıran en önemli duygu, eskilerin “enaniyet” dediği benlik duygusudur. Kişinin farklı ve saygın bir birey olarak varlığını sürdürmesi için zorunludur.
Her insan bu benlik duygusu sayesinde Yüce Yaratıcının kendisine tanıdığı hakları elde eder, tehlikelerden korunur. İnsanlar eşit haklara sahip ve özgür kılınmışlardır. Bu özgürlük sınırsız değildir. Adalet ve eşitlik gereği her bireyin özgürlük alanı diğerinin alanına tecavüz etmemesiyle sınırlandırılmıştır. Ancak vahyin kontrolü ve sınırlandırmasının dışına çıkınca başkasına hayat hakkı tanımayacak kadar tehlikeli bir duruma gelir. Çünkü benlik duygusu sınırsız bir özgürlük ve tüm hakların yalnız kendisine ait olmasını isteyen bir istidata sahiptir. Bu konuda doyumsuz bir karakteri vardır.
Vahiy ve aklın kontrolü dışına çıkmış bir benlik, vahim sonuçlar doğurur; fitnelerin baş müsebbibi olur, Allah’a bile kafa tutacak duruma gelir.
Enaniyetin birtakım unsurları ve onu besleyen damarları vardır. İslam âlimleri, Hodbin: Yalnız kendini gören; hodgam (yalnız kendi derdine düşen, başkasının derdini dikkate almayan), hodpesend (yalnız kendini öven), (hodendiş (yalnız kendisi için endişe eden, başkasını düşünmeyen) hodperest (kendine tapan, kendini putlaştıran), hodfüruş (yalnız kendini ön plana çıkaran) şeklinde her birini özel bir kavramla ifade etmişlerdir.
Türkçede enaniyet için, “kibir” ve “gurur” tabirleri de kullanılmaktadır. Ancak bunların her biri diğeri için sebep ve sonuç durumundadır. Enaniyet, “büyüklenmek” anlamına gelen kibre sebeptir; kibir, enaniyetin sonucudur. Kibir de gurura sebeptir, gurur kibrin sonucudur. Gurur ise, enaniyetin her türlü fitne ve çatışmalara sebep olan çılgınlık halidir. Kibir gerçek dışı bir zanna dayanır. Kişi gerçekte büyük olmadığı, muhtaç, aciz ve zayıf bir kul olduğu halde kötü bir ahlak olan kibre kapılır, kendini büyük zanneder. Bu zanna inanarak kendini aldatması aşamasına da gurur denir. Bütün fitnelerin, çatışmaların sebebi, kontrol dışı enaniyetin yol açtığı kibir ve gururdur.
Gurur kavramı, aldanmak, yoldan çıkmak, azgın olmak, hak ve hakikata karşı gözünü kapayıp yanlışta ısrar etmek, bozuk ve yanlış bir görüşe dayanarak kendisinin iyi yolda olduğunu savunmak gibi anlamlardadır. Kur’an’da gurur ve bu kökten türeyen kelimeler, yirmi yedi ayette kullanılmıştır. Bunların çoğunda, “değersiz, aşağılık şeylerin süslü görünen cazibesine kapılarak aldanmak” anlamı ağır basmaktadır. “ğerrethumu’l-hayatu’d-dünya: dünya hayatı onları aldattı” (En’am, 130) mealindeki ayette dünya hayatının aldatıcı olduğu, geçici lezzet ve güzelliklerinin gurura sevk ettiği bildirilmiştir.
Gururun nelere yol açabileceğini bir örnekle açıklamaya çalışalım:
Bir adam yolda yürüyor. Karşıdan gelen biri yanından geçerken kolu ona çarpıyor. “Nasıl bana çarpar, benim kim olduğumu nasıl bilmez!” şeklinde düşünerek gururu depreşip düşmanca duyguları tahrik eder, hakaretamiz bir şekilde: “Çüş ulan ayı!” der. Bu söz karşıdakinin de gururunu depreştirdiği için o da daha hakaretli sözle mukabele eder. İki adam saldırgan bir vaziyete bürünür. Taraflar yakınlarını da yardıma çağırınca iş büyür. Belki de ölümlere bile sebep olur. Böylece dikkate değmeyen basit bir olay gurur nedeniyle büyük bir kavganın fitilini ateşlemiş olur.
Bütün kavga ve çatışmaların temelinde basit, değersiz olayların gururla büyütülmesi yatıyor. Oysa kol çarpması olayında gurur olmadığı zaman, “Affedersiniz, istemeyerek oldu..” der, öbürü de dostça karşılık verir. Hatta bu olay onların tanışmasına, dostluk kurmasına, sevgiye bile sebep olabilir. Demek ki gurur düşmanlık doğuran bir fitnedir. Allah’ın müminler arasında kurduğu kardeşliği öldürür.
Enaniyeti şımartıp azgınlaştıran, kibir ve gurura sevk eden iki temel etken vardır: Biri makam ve mevki, diğeri de para ve mal çokluğudur. “Elhâkümü’-tekâsür: çokluk, bolluk sizi şımarttı.” (Tekasür, 1); “İnsan kendini müstağni (zengin, doygun, Allah’a ve hiçbir şeye ihtiyacı olmadığını zannetmesi) görünce azgın olur.” (Alak, 6-7); “Servetinin kendisini ebedi kılacağını sanır.” (Hümeze, 3) gibi ayetler bu gerçeğe işaret etmektedir.
0 Yorum